Тарихта «Ұлы Отан соғысы» деген атпен қалған қан майданда ерлік көрсеткен жауынгерлердің рухын көтерген орден-медальдардың неше түрін партиялық бақылау күшті болған Кеңес одағы тұсында да коллекционер азаматтардың қолынан жиі көретінбіз. Тіпті Алматыдағы Орталық мәдениет және демалыс паркінде коллекционерлердің жайма базары жексенбі күндері сауданы қыздыра түсетін.
Өкінішке қарай, кейбір ұлт өкілдері өз өмірінің өлшемі іспеттес сый, тірісінде тағдырына бұйырған мемлекеттік марапаттарды өз қолдарымен әкеліп сататын. Бір қызығы, жайма базардан Германия, Ресей, Жапония, Англия секілді елдердің де мемлекеттік орден-медальдары сол кезде-ақ көздің жауын алып, қолдан қолға өтетін. Бертінде, Тәуелсіздік алған жылдардан бергі уақытта орден-медаль сату «модаға» айналды және олардың бағасы да шарықтап шыға келді. ЂӨткені бұрындары костюмнің омырауын жыртып жіберуге шақ тұратын «темір-терсекті» қызық үшін жинайтындар, енді оның құрамындағы бағалы металдардың (алтын, күміс секілді) салмағына қарайтын болды. Олардың арасында сатып алуға мүмкін емес ордендер де болған. Айталық платинадан жасалған «Жеңіс» ордені алғашында 22 данамен ғана шығарылып, ол санаулы адамдардың кеудесіне тағылған. Әскербасыларының арасында 11 адам алса, солардың ішінде И.Сталин екі мәрте марапатталған. Тіпті соғыстағы одақтас елдердің атақты қолбасшылары да осы орденнің иегерлері атанған. Осы орденнің бірін кезінде Нью-Йорк қаласының мэрі болған Джон Рокфеллер аукционда 7 миллион долларға сатып алыпты. Яғни соғыста отқа оранған ордендердің бірі коллекционерлердің бірі айтулы аукциондарда түссе, енді бірі амалсыз ақшаға айналған. Мысалы, Ленин ордені базарда 200-500 АҚШ долларын құрайды. Жалпы, осы орденнің саны 700 мың данаға жуықтайды екен. Осылардың тең жартысы сатылғанда да коллекционерлер қалтасын қампайтып алғаны шындық. Бірақ адамға көрсетілген құрмет пен сыйдың саудаланғаны дұрыс па? Бұлай бола берсе, күні ертең жас ұрпаққа не көрсетеміз?
– Жалпы, коллекция жинау дәстүрі ежелден бар. Бұл – дамыған елдерде сауда-саттықты ұйымдастырудың бір жолы. Мәселен, құрамында күміс бар 1930- жылдары шығарылған Ленин ордені Батыс елдерінде 7-8 мың АҚШ долларына сатылған кездері де болыпты. ІІ дәрежелі Ушаков ордені 14 мың неміс маркісіне бағаланған кездері бар.
Мұндай сауда бізде де бар. Ђкінішке қарай, орден-медалін кейбіреулер күнкөріс қамымен түкке тұрмайтын ақшаға да ұстатып жібереді екен. Меніңше, бұл дұрыс емес. Біріншіден, кеудеге тағылған темірдің құнын ештеңемен салыстыра алмайсың. Ол – әр адамның еңбегі, ерлігі, абыройы, намысы үшін берілген дүние. Ђз басым, өзіңе көрсетілген құрметтің құнын жоғалтудың жөні жоқ деп есептеймін. Қайта біздің халқымыз аталарының сенімін ақтап, сый-құрмет көрсетуден жалықпаған. Сол себепті де болар, олар жайма базар түгілі дүкендердің ішіндегі коллекция сататын дүңгіршектерге де өз қолымен орден-медаль өткізіп көрген емес. Бірақ үйде тұрған осы құндылықтарды сақтау – үлкен мәселе. Осы жерде менің айтарым, ардагерлердің артында қалған орден-медальдарды жергілікті музейлер, мектептер қабылдап алып, оларды көрнекті жерлерге іліп қойғаны дұрыс. Бұл келешек ұрпаққа өнеге, үлкен сабақ болар еді, – дейді Ұлы Отан соғысының ардагері, тарих ғылымдарының докторы Уахит Шәлекенов ағамыз.
Ђкінішке қарай, коллекционер-фалеристердің бағы жанып тұр. Олардың қолындағы ардагерлерден қалған «аманаттар» килограмдап емес, тонналап саналады. Алайда қазақстандық «темір жинаушылар» өз іс-әрекеттерінің заңға қайшылығын біле бермейді. Әскери наградаларды сату Қылмыстық кодекстің баптарына сай келмейді. Себебі онда «Мемлекеттік наградалар мен ресми құжаттарды өткізу немесе сатып алуға» болмайтындығы айтылған. Ал құнды заттарды саудалаушылар ірі мөлшерде айыппұл төлейді. Соған қарамастан, от ішінен оралған ордендердің ойыншыққа айнала бастағанына біраз уақыт болды. Бұл үшін жауап беріп жатқан жан баласы жоқ.