Қола дәуіріне жалпы сипаттама. Қола дәуірі жалпы адамзат баласының даму тарихында ерекше орын алады. Бұл дәуірде адамзат металл өңдеуді игерді. Ал өндіріске металл құралдардың енуі еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа түрлерінің пайда болуына себеп болды. Қазақстан жерінде қола дәуірі б.з.б. 2–1 мыңжылдықтар аралығын, яғни б.з.б. XVIII-VIII ғасырларды қамтиды. Бұл дәуір адамзаттың жаңа сапалық сатыға көтерілгендігін көрсетеді. Қола дәуірінде адамдардың қажырлы еңбек пен ізденіске толы баяу дамуы аяқталып, экономика мен мәдениет екпінді ырғақпен дамуға көшті. Жабайы өсімдіктің тамыры мен жемістерін теріп жеуден дақылдарды қолдан өсіруге көшу, құнарлы жерлерді таңдай білу, су жетіспеген жағдайда канал қазып суаруды үйренуге дейін мыңдаған жылдар уақыт өтті. Өндіруші шаруашылық дамып, металл қорыту қалыптасты. Рулық қатынастар ыдырап, олардың орнына қуатты тайпалық бірлестіктер құрыла бастады [1].
Қола дәуірінің ең басты ерекшелігі – түсті металдар мен алтынның өндірістік жолмен игерілуі болды. Геологтар мен археологтар Қазақстанның шығыс, орталық және басқа да аймақтарынан көп мөлшерде кен өндірілген орындарды тапты [2]. Қола дәуірінде егіншілікпен қатар мал шаруашылығы да қалыптасып, екеуі бірге өркендеді. Бұл кезең шаруашылығының бір ерекшелігі – мал өсіру жедел қарқынмен дамып, негізгі салаға айналды. Қолда өсіретін жануарлар түрі көбейтіліп, олардың сапалық қасиеті жақсартылды. Малға қысқа жемшөп әзірлеп, жазда жайып бағуға көшкен. Көп малды қолда ұстау мүмкін емес еді. Сондықтан далалық өңірлерде шаруашылықтың жаңа түрі – бақташы мал шаруашылығына ауысудың негізі қалана бастады [3].
Қола дәуіріндегі экономиканың басты екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы ер адамдардың енбегін көп қажет етті. Бұл олардың қоғамдағы рөлін жоғарлатты. Бұрын үстем болып келген аналық рулық қатынас күйреп, оның орнына әкелік рулық қатынас орнай бастады [4].
Жабайы жануарларды қолға үйрету адам қоғамы дамуының ірі жетістігі болды. Қолда өсірілген жануарлар аңшылық сәтсіз болған күндері, әсіресе, қыста тамақ қоры болуын қамтамасыз етті. Осыған байланысты ең алғашқы қоғамдық еңбек бөлінісі пайда болды: мал өсіруші бақташы тайпалар халықтың басқа топтарынан бөлініп шықты.
Сонымен, қола дәуіріндегі адамзат қоғамының жедел дамуы мынадай негізгі ерекшеліктермен:
– түсті металдардың өндірістік жолмен игерілуімен (қола
металлургиясы);
– ең алғашқы қоғамдық еңбек бөлінісінің жүзеге асуы, яғни мал
шаруашылығының егіншіліктен бөлініп шығуымен;
– әкелік отбасылық рулық қатынастың орнауымен;
– бақташылық мал шаруашылығымен және теселі егіншілікпен
жүзеге асты [4].
Қоладан еңбек құралдарын жасау. Адамзат баласының ой-санасы, өмір сүру тәжірибесі заман өткен сайын жетіліп отырды. Өндірісті игеру тәжірибесі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасты. Тұрмыста тұңғыш пайдаланылған металл – мыс. Ал тотыққан мыс рудасынан металл қорыту қола дәуірінде басталды. Қола табиғатта таза күйінде кездеспейді. Ол негізінен мыс пен қалайының қосындысынан алынады. Металл кеніштер қазіргі Зыряновск, Жезқазған маңайында [5], Қарқаралы, Ақшатау тауларында болған. Қазақтың белгілі ғалымы Қ.И.Сәтбаевтың [6] есебі бойынша, көне заманда Жезқазғаннан 1 миллион тонна кен өндіріліп, одан 100 мың тонна мыс қорытылған. Шығыс Қазақстанда Нарым мен Қалба кен орнында 1100 тонна қалайы шығарылған.
Көне замандағы кен өндірушілердің қонысы кенішке жақын орналасты. Кенді қорыту үшін құрылысы өте күрделі қазандықтар алынды. Қазандыққа ауа үрлейтін көрік жасалды [7]. Осындай қазандықтар көне кен орындарынан көптеп табылған. Қола дәуірінің адамдары кен өндіруде - үңгіп қазу, жұмсақ кенді өндіруде – қайламен омыру, қатты, тығыз кенді өндіруде- отпен уату әдістерін қолдана білген.
Кен өндіру әдісі былай орындалған [8]: кен орнының алдына от жаққан, кен қызғаннан кейін оған су құйған. Осының нәтижесінде тас шытынап, уатылған, сөйтіп біршама босаған. Бұдан соң тас және қола қайланың немесе ағаш сынаның көмегімен кенді опырып, тас балғамен ұсақтаған. Мыс кенін отқа өртеген, содан кейін барып арнаулы пеште қорытқан. Еңбек құралдары тас немесе саз балшық қалыптарға құйылып, өңделген. Қоланы одан жасалатын құралдың қайда қолданылатынына байланысты әр түрлі құрамда балқытқан. Одан балта, пышақ, қанжар, шаппашот, жебенің және найзаның ұштары, әр түрлі әшекейлер жасалған [9].