Инша / Галимҗан Ибраһимовның «Казакъ кызы» романында Карлыгач-Сылу образы
Киң дала, күрәсең гуй, ана җаткан.
Җебектәй җәсел чүктә битен җапкан,
Аскар тау, балдай татлы сулары бар,
Ана шул анам иде мине тапкан... <уң>
«Казакъ кызы» романы — татар әдәбиятының иң күркәм бер үрнәге, классик әдип Галимҗан Ибраһимов иҗатының матур бер җимеше санала. Әсәрдә барган вакыйгалар XIX гасыр ахырына — XX гасыр башына карый. Бу вакытта Казакъстанның Россия белән кушылу процессы бара, шул сәбәпле гади, борынгыдан килгән дала тормышына, гореф-гадәтләренә капиталистик мөнәсәбәтләр үтеп керә башлый. Киң далада җир өчен, власть өчен ыруглар арасында тарткалаш китә. Чөнки җир казакъ халкы өчен иң кирәк нәрсә, иң зур байлык булып санала. Шушы изге җир аларның малларын тукландыра, җир юмарт булганда гына казакъ үз тормышының иминлеге, муллыгы өчен борчылмый.
Читтән караганда гади генә булган, цивилизациясез дала тормышының эченә үтеп керсәң, катлаулы тормыш белән күзгә-күз очрашасың. Әдип казакъ хатын-кызларының тормышын, аларның җәмгыятьтә, илдә тоткан урынын бәян итеп менә шушы борчулы, тынгысыз тормыш белән бергә үрелдереп барган. Әсәрнең төп герое — казакъ кызы Карлыгач-Сылу образы аша казакъ хатын-кызларының гына түгел, мөселман хатын-кызларының да иреккә, хөррияткә тартылган күңелләре сурәтләнгән. Тик барыбер дә дала тормышы белән татар хатын-кызлары тормышы аерыла. Фатих Әмирханның Хәяты, Г. Исхакыйның «Көз» хикәясендәге Гөлсем үз бәхетләре өчен көрәшә алмыйлар, искелек кануннарына буйсыналар. Ә Карлыгач-Сылу каушап калмый, зур кыюлык күрсәтеп, бәхетен таба. Бәлки аның кыюлыгына иркен дала тормышы, ирекнең алай ук кысылмаган булуы, кызның бердәнбер бала булып әнисе кочагында назланып, әтисе кулында иркәләнеп үсүе сәбәпче булгандыр. Ни генә булмасын, Карлыгач-Сылуның ничә гасырлар буена сакланып килгән гореф-гадәтләрне җимереп, үзен сатыла торган курчак түгел, ә шәхес итеп күрсәтүенә сокланмыйча мөмкин түгел. Яшь ярымлык вакытта сарман ыругының кыз баласы Карлыгач кара-айгыр ыругының Калтай атлы яшь ир баласына әйттерелә. Бу да казакъ далаларында күп гомерләр яшәп килгән бер йола булып, ике ыругның дуслыгын тагын да ныграк беркетү өчен эшләнә. Ыруглар арасындагы сайлаулар вакытында дошманнарны җиңү өчен бу бердәмлек бик кирәк була.
Еллар үтә... Мал симертеп, мал үрчетеп, җәйләүдән җәйләүгә күченеп, казакъ тормышы әкрен генә бер көйгә ага. Шул арада Сарсымбай кызы Карлыгач та үсеп 18 яшенә җитә. Чибәрлеге җырларда җырланырлык кыз була ул. «Тавышы өчен аны былбыл диләр. Аның зифа буен төз камышка охшаталар — биле нечкә, күзләре тирән, керфекләре уктай, үзе айдай, дип мактыйлар. Ил эчендә дә коры исеме белән генә әйтмичә, Карлыгачсылу дип атыйлар». Шуның өстенә кызның акыллы, тапкыр сүзле, җитез, кыю булуын да искә алсак, аны чын хәзинә дип атарга булыр иде. Тик кызның булачак ире Карлыгач-Сылуның капмау каршысы була. Тәбәнәк гәүдәле, ямьсез йөзле, шуның өстенә акылы ягыннан да аерылып тормаган, начар, кара эчле егеткә карата кызның күңелендә җирәнү һәм нәфрәттән башка хис булмый. Горур казакъ кызында басынкылыкның әсәре дә булмый. Шуңа күрә дә ул Калтайны кире борып җибәрә. Эшнең нәрсәдә икәнен аңлап алган егет: «Яхшы атадан туган ул яман Сылу белән безнең кара-айгыр йорты ничек исәпләшергә белер!» — дип янаса да, бу сүзләр Карлыгач-Сылуны куркытмыйлар. Ул инде үзенең язмышын ачык күзаллый, куйган максатыннан читкә тайпылмавын аның Айбалага әйткән сүзләреннән үк аңлап була. Кыз бәлки Калтайга барырга да каршы килмәс иде. Бәлки ыруглар арасында тавыш чыкмасын өчен әти-әнисенең сүзенә дә риза булыр иде. Тик дала кызының күңеле башкада була шул.
Арыслан атлы егетне Карлыгач-Сылу беренче мәртәбә 16 яшендә очрата. Шуннан бирле кыз белән егет арасында тамырлык, дуслык башланып китә. Ике елга элек сөргенгә сөрелгән бу егетнең кайту хәбәре килгән.