Дәрумен — адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың
бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық
қоспалар. Дәрумен (латынша vіta
– тіршілік) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін
қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді.
Дәрумендердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі
болып табылады. Ағзада үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы,
ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне
байланысты. Тағамның құрамында дәрумен жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға
шалдығады. Ал дәруменді (әсіресе, А және D дәрумендерін) шамадан тыс көп
қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас
балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық дәрумендерді суда еритін дәрумен, майда еритін
дәрумен және дәрумен тектес заттар деп бөледі.
Дәруменнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында дәрумен
жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға
шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет.
Мысалы, А дәрумені жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті
кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті дәрумен
балауса шөпте, жоңышқада, сүрленген шөптерде, тағыда
басқа болады. Қыста адәруменозға шалдыққан, тағыда басқа түрлі жағдайлармен
жүдеген малға дәрумен концентраттарын, сәбіз, балық майы, тағыда басқа дәрумені мол азық беру керек. Мал азығындағы
дәрумен мөлшерін көбейту үшін арнайы дәрумен препараттары мен құрғақ ашытқылар
шығарылады.
Құнарлы тағамдар
Дәрумен жетіспеушілік, авитаминоз – күнделікті ішетін тағамда
дәрумендердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не дәрумен
синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам үнемі дәрумені аз, бірыңғай
тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, ағзаға,
негізінен көмірсулар (қант, тағы да басқа) ғана түсіп, ақуыз бен майлар аз
түссе, ал көкөніс пен жеміс-жидектер мүлдем болмаса дәрумен жетіспеушілік дамиды.
Сондай-ақ азық-түлік дұрыс сақталмаса немесе олардан сапасыз тағам дайындалса,
азық-түлік құрамындағы дәрумендер бұзылады. Мысалы, құрамында никотин қышқылы (РР дәрумені) аз дәнді дақылдармен ғана қоректену
пеллагра ауруына, ал қауызы алынған күрішпен және өте ұнтақталған бидай ұнынан
жасалған нанмен ғана тамақтану бери-бери сырқатына әкелуі мүмкін.
Тағамда дәрумендердің жеткіліксіз болуы, адам ағзасын
әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған ауа райының қолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт
жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, гельминтоз,
лямблиоз, тағы да басқа аурулар себеп болады. Дәрумен жетіспеушілік болғанда
ағзада зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті
нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа-райының
құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі, тағы да басқа
жағдайларда ағзада дәрумен жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге
қаралып, арнаулы дәрумендер қабылдап, көкөніс пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. Дәрумен жетіспеушілік
және гиповитаминоз жануарларда да болады. Мал авитаминозбен,
көбінесе көктемде ауырады. Дәрумен жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, төл нашар өседі. Мысалы, В
дәрумені жетіспеген жағдайда құс полиневритпен, шошқа пеллаграмен ауырады. D дәрумені жетіспесе, төл қатпа болады, ірі
мал сүйек ауруына шалдығады.